પ્રાકૃતિક કૃષિમાં દેશી બિયારણની મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા
દેશી બીજ અને હાઈબ્રિડ બીજમાં શું છે તફાવત? અને સાથે જ દેશી બીજના અગણિત ફાયદાઓ વિશે જાણો
ભારત એ કૃષિ પ્રધાન દેશ છે, અને ભારતીય અર્થતંત્રમાં કૃષિ કરોજરજ્જુ સમાન છે. આજે સમગ્ર રાજ્ય અને દેશમાં પ્રાકૃતિક કૃષિની સાથે સાથે દેશી બિયારણ થકી ખેતી કરવાનો ટ્રેન્ડ પણ વધ્યો છે. વળી, પ્રાકૃતિક ખેતીમાં દેશી બિયારણનું ખૂબ જ મહત્વ રહેલું છે. સારા પાક માટે સારા અને સ્વસ્થ બીજ આવશ્યક છે. ત્યારે આજના લેખમાં આપણે પ્રાકૃતિક કૃષિમાં દેશી બિયારણની મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકાને સમજીશું.
ખેડૂતો દ્વારા વિવિધ પાકની જાતોના હજારો દેશી બિયારણ નું નિર્માણ અને જાળવણી કરવામાં આવી રહી છે, કૃષિ, હરિયાળી ક્રાંતિ પહેલા, અનાજના ઉત્પાદન માટે સ્થાનિક સ્વદેશી બીજ ઉગાડવામાં આવતા હતા, અને તે જ સ્થાને ઉત્પન્ન થતા હતા. પરંતુ આંતરરાષ્ટ્રીય સંશોધન કેન્દ્રોની સ્થાપના પછી, પાકની વિવિધતાને ઓરડામાં સંગ્રહિત કરવામાં આવી રહી છે અને બહુ ઓછી એકસરખી જાતો વ્યાપકપણે ઉગાડવામાં આવે છે. જેના કારણે અનેક દેશી બિયારણો નાશ પામ્યા છે. નવા વિસ્તારોમાં ઉગાડવામાં આવતા બીજ ક્યારેક સારું પ્રદર્શન કરતા નથી અને વિશ્વભરમાં પાક નિષ્ફળ જવાના ઘણા કિસ્સાઓ છે. કૃષિના વ્યાપારીકરણના સૌથી નકારાત્મક પરિણામોમાંનું એક એ છે કે બિયારણ સહિત તેના તમામ કૃષિ ઈનપુટ્સ માટે ખેડૂતદ્વારા બાહ્ય સ્રોતો પર સંપૂર્ણ નિર્ભરતા. જ્યાં પહેલા ખેડૂતો તેમના બિયારણને સાચવીને વહેંચતા હતા, આજે તેઓ તેમની જરૂરિયાતો માટે સંપૂર્ણપણે બીજ કંપનીઓ પર નિર્ભર છે. કોઈપણ સંકર જાતો કરતાં સ્વદેશી બીજ ચોક્કસ પ્રદેશ અથવા પરિસ્થિતિ માટે વધુ યોગ્ય છે.
સ્વદેશી અથવા પરંપરાગત બીજ નો ઉપયોગ શા માટે અર્થપૂર્ણ બને છે તેના ઘણા કારણો છે. હાઇબીડ બીજની તુલનામાં, તેઓ સખત, જંતુ-પ્રતિરોધક છે, તેમના મૂળના વિસ્તારમાં બિનતરફેણકારી પરિસ્થિતિઓનો સામનો કરે છે, ઓછા પાણી અને પોષક ઇનપુટ્સની જરૂર પડે છે, ખેતીની જૈવિક પદ્ધતિમાં વધુ સારી રીતે અનુકૂળ છે તેમજ પોષણ, સુગંધ અને રંગ જેવા વિશિષ્ટ લક્ષણો પણ ધરાવે છે.
બીજી બાજુ હાઇબ્રિડ બીજ ખૂબ જ ચોક્કસ પરિસ્થિતિઓ માટે વિક્સાવવામાં આવે છે અને તેમાં ચોક્કસ પાણી અને પોષક જરૂરિયાતો હોય છે. તેઓ જીવાતોના હુમલા અને રોગો માટે પણ વધુ સંવેદનશીલ હોય છે.
ખેતીનું વ્યાપારીકરણ અને દેશી બિયારણોની અવગલના એ મુખ્ય કારણો છે કે જેના કારણે મોટી સંખ્યામાં દેશી પાકને નુકશાન થાય છે. દેશી પાકની વિવિધતા અને આનુવંશિક પોવાણના ઊંચા દરના મહત્વને સમજીને, વિવિધ પ્રકારની બીજ બેંકોની સ્થાપના કરવામાં આવી છે.
દેશી બીજ વિશે બધું જ જાણો..
વર્ષોથી, છોડની જાતોના ઘણા વિવિધ પ્રકારના બીજ વિકસિત થયા છે. સ્વદેશી બીજ તે છે જેનું ઉત્પાદન, ઉગાડવામાં આવે છે અથવા કોઈ ચોક્કસ જગ્યાએ કુદરતી રીતે જીવે છે. તેઓ સ્થાનિક વાતાવરણમાં સ્થાનિક લોકો દ્વારા પસંદ કરવામાં આવે છે અને તેનું સંવર્ધન કરવામાં આવે છે, અને તેઓ ઉચ્ચ-સ્તરની આંતરિક વિવિધતા ધરાવે છે. તેથી, તેઓ પ્રકૃતિમાં વિજાતીય, બહુરૂપી છે. તેઓ મૂળ વિસ્તારોમાં સારી રીતે અનુકૂલિત છે, અને તેઓ ઉચ્ચ પોષણ ઉપજ અને આરોગ્ય સૂચક ઉપજ આપે છે. આવા બિયારણોની જાળવણી અને સુધારણામાં ખેડૂતોની મહત્વની ભૂમિકા છે. સમાન ઉત્પાદન વિસ્તારોમાંથી ઉત્પાદિત બીજ ટકાઉ ઉત્પાદન પ્રણાલી માટે વધુ સારા છે. તેઓ વિવિધ જનીનોના સ્રોત છે અને કૃષિ વિજ્ઞાનનો પાયો છે.
દેશી બીજનો ઉપયોગ મુખ્યત્વે ઉત્પાદન અને સંશોધન અભ્યાસમાં થાય છે. આ આધુનિક ઉચ્ચ ઉપજ આપતી જાતો વિકસાવવાનો આધાર છે. કૃષિમાં હરિત ક્રાંતિ ચોક્કસ જનીનોના યોગદાનમાં તેમની ભૂમિકાને કારલે છે. કોઈપણ વિવિધ પ્રકારની જાતો ફક્ત આવા દેશી બીજનો ઉપયોગ કરીને જ શક્ય છે.
કુદરતી ખેતીના સૌથી મહત્વપૂર્ણ પાસાઓ પૈકી એક કે જે આપણે આપણા ખેતરોમાં પ્રેક્ટિસ કરીએ છીએ, તે દેશી સ્વદેશી બિયારણોનો ઉપયોગ છે. આ મૂળ જાતિઓ જમીનના સ્વાસ્થ્ય પર સીધી અસર કરે છે કારણ કે તે તેના પોષક તત્ત્વોની જમીનને ક્ષીણ કરતી નથી. તેઓ સ્થાનિક આબોહવા પરિવર્તન માટે જન્મજાત રીતે સારી રીતે ટેવાયેલા હોય છે. તેઓ આબોહવાની તાણમાં સહજ અનુકૂલનશીલ શક્તિ ધરાવે છે અને દુષ્કાળની સ્થિતિને ટકાવી શકે છે, ખૂબ ઓછા અથવા કોઈ દબાણયુક્ત સંચાલનની જરૂર નથી અને કુદરતી રીતે રોગો અને જીવાતો સામે પ્રતિરોધક છે. દેશી બીજ સંવર્ધન માટેની પદ્ધતિ
સ્વદેશી બીજ સંવર્ધન માટેની પદ્ધતિ પાકના પ્રકાર, પ્રજનનની પદ્ધતિ અને પસંદગીના માપદંડો પર આધારિત છે. સામાન્ય રીતે, ત્યાં ત્રણ પ્રકારની પસંદગી પદ્ધતિઓ છે:
(૧) સ્થિર પસંદગી : જે હાલના લક્ષણોને જાળવી રાખે છે
(૨) દિશાત્મક પસંદગી: જે માત્ર એક આત્યંતિક લક્ષણની તરફેણ કરે છે
(૩) વિક્ષેપકારક પસંદગી : જે બે અથવા વધુ અલગ-અલગ લક્ષણોની તરફેણ કરે છે
બીજ બેન્ક
સંવર્ધન પછી, સ્વદેશી બીજને બીજ બેન્કમાં સાચવી શકાય છે, જે ભવિષ્યના ઉપયોગ માટે બીજ સંગ્રહિત કરવાની સુવિધા છે. વિવિધ પ્રકારની બીજ બેન્ક છે, જેમ કે ઘરગથ્થુ બીજ બેન્ક, સમુદાય બીજ બેન્ક, રાષ્ટ્રીય બીજ બેન્ક, કુદરતી બીજ બેન્ક અને વૈશ્વિક બીજ બેન્ક.
બીજ બેન્કોમાં સામાન્ય રીતે વિવિધતા સંગ્રહ, બીજ વિતરણની સાથે ઓનલાઈન ડેટાબેઝ મેનેજમેન્ટની પણ કરે છે.
દેશી બિયારણની ક્ષમતા
ભારતમાં સ્વદેશી બિયારણની ક્ષમતા અપાર છે. તેઓ આનુવંશિક રીતે વૈવિધ્યસભર, આબોહવા-સ્માર્ટ અને ટકાઉ છે. તેમને હાઈબ્રિડ અથવા આનુવંશિક રીતે સંશોધિત બીજ કરતાં ઓછા પાણી, જંતુનાશકો અને ખાતરોની પણ જરૂર પડે છે. ઘણા ખેડૂતો અને સંગઠનો ભારતમાં સ્વદેશી બિયારણને પુનઃજીવિત કરવા અને તેના સંરક્ષણ માટે કામ કરી રહ્યા છે.
